Doorgaans is de periode na de dood van een politiek leider een moeilijk moment, zeker als het gaat om een dictatuur. Maar na de dood van Lenin kan de Sovjet-Unie zijn positie versterken. Op 1 februari 1924 erkent de regering van Groot-Brittannië de Sovjet-Unie. Op 2 februari wordt Alexei Rikov (foto links) de nieuwe voorzietter van de raad van volkscommissarissen, een titel te vergelijken met die van eerste minister van de Sovjet-Unie. Felix Dzerzjinski (foto rechts) wordt voorzietter van de sovjet van de nationale economie. Op 7 februari erkent ook de fascistische regering van Italië de Sovjet-Unie. Daarmee neemt de spanning tussen de voormalige geallieerden af en is het idee om de tsaar terug op de troon te brengen bij de westerse landen verdwenen.
In een eerder bericht (https://martinusevers.org/2023/08/20/onrust-na-het-verdrag-van-lausanne-2/) hebben we al gelezen dat de spanning tussen Italië en Griekenland stijgt over Corfu. Nu de Grieken de oorlog tegen de Turken hebben verloren, is er voor Italië geen kans meer om voormalig Ottomaans gebied in te lijven bij Italië. Dan moeten de Grieken maar gebied afstaan zodat Mussolini zijn beloften van gebiedsuitbreiding alsnog kan houden.
In juli 1923 geeft Mussolini de Italiaanse marine bevel om de bezetting van Corfu voor te bereiden als represaille voor de te verwachten incidenten. Op 27 augustus 1923 lopen generaal Tellini en 4 medewerkers in een val nabij de grensovergang van Kavakia. Volgens de Italiaanse pers is dit een Griekse provocatie. Volgens de Grieken zijn de schuldigen te zoeken bij Albanese criminelen. Op 29augustus stuurt Rome een ultimatum naar Griekenland. Griekenland aanvaardt vier van de gestelde voorwaardes op 30 augustus. Dit is voor de Italianen onvoldoende en op 31 augustus 1923 wordt Corfu gebombardeerd door de Italiaanse luchtmacht. 10.000 Italiaanse soldaten gaan aan land. Griekenland roept daarop de krijgswet uit. Griekse burgers demonstreren tegen Italië. Op 1 september legt Griekenland de crisis voor aan de Volkenbond. Op 8 september komt er dan een oplossing uit de bus. Een van de voorwaarden is dat een Grieks onderzoek naar de aanslag op Tellini onder supervisie komt van de Japanse luitenant-kolonel Shibuya. De Grieken betalen een waarborgsom en de Italianen moeten ten laatste tegen 27 september Corfu ontruimen. Dit incident versterkte de reputatie van Mussolini in Italië en toonde de zwakte van de Volkenbond.
We hebben in een eerder bericht al gelezen dat het verdrag van Lausanne wel vrede brengt tussen Griekenland en Turkije. Maar in Duitsland zal het voor Adolf Hitler het gedroomde voorbeeld zijn om het verdrag van Versailles te blijven aanvallen. Ook als dat oorlog met zich zou meebrengen.
Alleen heeft Hitler nog geen dictatoriale macht in Duitsland. Benito Mussolini heeft die wel al in Italië. En het verdrag van Lausanne is een streep door zijn rekening. Alle geallieerde partijen laten immers hun aanspraken op Ottomaans gebied varen. De droom van Italië om een deel van Anatolië te krijgen als beloning is daarmee geschrapt.
Italië heeft dan wel geen Turks gebied in handen maar wel nog Grieks gebied. Dat dateert van de de Italiaans-Ottomaanse oorlog van 1911-1912 toen Italië de Dodekanesos-eilanden bezet heeft. Op deze eilanden is de bevolking grotendeels Grieks is. Onder de Venizelos-Tittoni-overeenkomst van 1919 belooft Italië de Dodekanesos-eilanden, met uitzondering van Rhodos, af te staan aan Griekenland in ruil voor Griekse erkenning van de Italiaanse aanspraken op een deel van Anatolië. De overwinning van de Turken op de Grieken heeft echter een einde gemaakt aan alle plannen om Klein-Azië te verdelen.
Mussolini is van mening dat nu hij geen Ottomaans gebied in handen krijgt, hij ook geen verplichting meer heeft om land af te staan aan de Grieken. De Grieken blijven echter druk uitoefenen op Mussolini over de Dodekanesos-kwestie, en in de zomer van 1923 beveelt hij het Italiaanse garnizoen in de Dodekanesos te versterken als onderdeel van zijn plannen om de eilanden formeel bij Italië te annexeren. De spanning tussen Italië en Griekenland loopt daarmee verder op.
De bivaktoespraak is de eerste toespraak van Benito Mussolini , als voorzitter van de Raad van Ministers van het Koninkrijk Italië in de Kamer van Afgevaardigden op 16 november 1922. Om 14.30 uur komen de eerste fascistische afgevaardigden de zaal binnen . Om 15.00 uur komt Mussolini via de rechterdeur binnen met een lange jas , zwarte broek en witte beenkappen . Hij draagt het insigne van de oorlogsverminkten in zijn knoopsgat en houdt het manuscript van de toespraak opgerold in zijn hand. Hij begint als volgt zijn toespraak :
“Heren, wat ik vandaag opvoer in deze zaal, is een daad van formele eerbied jegens u en waarvoor ik u geen certificaat van speciale dankbaarheid vraag. Ik bevestig dat de revolutie haar rechten heeft. Ik voeg eraan toe, zodat iedereen het weet, dat ik hier ben om de revolutie van de zwarthemden maximaal te verdedigen en te versterken , en deze toe te voegen als een kracht voor ontwikkeling, vooruitgang en evenwicht in de geschiedenis van de natie. “
Na deze verklaringen, uitgesproken met een geaccentueerde stem, breekt het eerste luide applaus los van de fascistische en nationalistische banken , die niet alleen luid klapen, maar ook roepen: “Lang leve het fascisme! Lang leve Mussolini!”. Mussolini vervolgt zijn toespraak als volgt :
“Ik weigerde groots te winnen, en ik zou groots kunnen winnen. Ik stelde mezelf grenzen. Ik zei tegen mezelf dat de beste wijsheid degene is die ons niet in de steek laat na de overwinning. Met 300.000 volledig bewapende jonge mensen, vastbesloten om alles te doen en bijna mystiek klaar om mijn bevel te geven, was ik in staat om iedereen te straffen die het fascisme belasterde en probeerde te bezoedelen. Ik had van deze dove en grijze Kamer een bivak van manipules kunnen maken: ik had het Parlement kunnen opjagen en een regering kunnen opzetten die uitsluitend uit fascisten bestaat. Ik zou het kunnen: maar ik wilde het niet, althans in de eerste periode.“
Deze woorden zorgen voor grote beroering in de zaal : het zijn vooral de socialisten die uiting geven aan hun afkeur. Giuseppe Emanuele Modigliani roept “Lang leve het Parlement!” en de socialisten vallen hem bij. Dan staan de fascisten op hun beurt op en rennen naar de banken van de tegenstanders. Pas na tussenkomst van de quaestoren van de kamer keert de rust langzaam terug. Mussolini gaat verder.
Ik denk ook dat ik de gedachte interpreteer van deze hele Vergadering en zeker van de meerderheid van het Italiaanse volk, door een warm eerbetoon te brengen aan de Soeverein, die de nutteloze reactionaire pogingen van het laatste uur weigerde, een burgeroorlog vermeed en toestond dat de nieuwe onstuimige fascistische stroming die uit de oorlog tevoorschijn kwam en verheven was door de overwinning , de vermoeide aderen van de parlementaire staat binnendrong.
De fascistische staat zal één enkele politiemacht vormen, perfect uitgerust, zeer mobiel en met een hoge morele geest; terwijl het leger en de marine, glorieus en dierbaar voor elke Italiaan – verwijderd van de veranderingen in de parlementaire politiek, gereorganiseerd en versterkt, de hoogste reserve van de natie vertegenwoordigen in binnen- en buitenland.
Mijne heren! Uit verdere mededelingen leer je het fascistische programma, in zijn details en voor elk afzonderlijk onderdeel. Ik wil niet, zolang het voor mij mogelijk is, tegen de Kamer regeren: maar de Kamer moet haar bijzondere positie voelen die haar vatbaar maakt voor ontbinding binnen twee dagen of binnen twee jaar. Moge God mij dus bijstaan om mijn zware werk als overwinnaar uit te voeren
Mussolini sluit zijn toespraak af met een aanroeping tot God, die wordt onthaald op luid applaus van fascisten, nationalisten en liberalen , terwijl de rest van de zaal zwijgt. Deze toespraak staat gekend als de bivaktoespraak omdat Mussolini heel duidelijk het parlement bedreigt met ontbinding en alle parlementsleden duidelijk maakt dat hij de macht heeft het parlement met zijn zwarthemden te bezetten.
Op 27 oktober 1922 acht Mussolini het moment gekomen om de politieke macht in Italië te grijpen. Zijn fascisten bezetten de openbare gebouwen van de belangrijkste centra. Zo worden prefecturen, communicatiekantoren (post, telegraaf en telefoon) en treinstations bezet, te beginnen met de centra waarvan al bekend was dat de autoriteiten bereid zijn mee te werken.
In Rome is het commando ’s middags overgenomen door generaal Emanuele Pugliese. Hij heeft het verdedigingsplan van de hoofdstad voorbereid met het blokkeren van de spoorwegknooppunten en het oprichten van blokken rond de stad door het leger. ’s Avonds presenteert eerste minister Facta het ontslag van zijn regering aan de koning. In de loop van de nacht wordt, vanwege het nieuws over de fascistische opstand, een bijeenkomst gehouden op het Ministerie van Oorlog, met eerste minister Facta, de ministers Taddei en Soleri, en generaal Pugliese. Er wordt besloten om onmiddellijk een ministerraad bijeen te roepen. die de staat van beleg in heel Italië vanaf 12.00 uur uitvaardigt, de onderbreking van de spoorlijnen, de opschorting van de openbare telefoondienst en de telegrafische censuur. In de ochtend van 28 oktober worden de prefecten om 7.30 uur per telegram op de hoogte gebracht.
De geplande bijeenkomst van de fascisten in Foligno , Monterotondo , Santa Marinella en Tivoli begint op 28 oktober. In totaal zijn er ongeveer 16.000 mannen aanwezig. Om 9 uur wordt het decreet voor de staat van beleg aangeboden aan de koning, die weigert het te ondertekenen. Rond het middaguur stuurt de regering een nieuw telegram naar de prefecten, waardoor het vorige wordt geannuleerd. Dit geeft groen licht voor de opstand van de fascisten die geen tegenstand meer ondervinden.
Mussolini heeft niet deelgenomen aan de mars, maar is in Milaan gebleven. Gezien de patstelling in de politieke situatie wordt hij echter op de 29e oktober door Rome gecontacteerd om de hoofdstad te bereiken en de opdracht van de koning te krijgen om de regering te vormen. Hij vertrekt diezelfde avond met de trein.
Op de ochtend van de 30e oktober hebben de fascistische squadrons de omgeving van de hoofdstad bereikt, waar de door de regering bevolen blokken nog steeds aanwezig zijn. Mussolini arriveert ’s ochtends in Rome en ontmoet de koning voor de taak om de nieuwe regering te vormen en de lijst van ministers wordt diezelfde avond aan de vorst gepresenteerd. De koning stemt ook in met een parade van de fascistische squadrons bij het monument voor de onbekende soldaat en voor de Quirinale. De straten worden rond 13.00 uur vrijgemaakt van blokken. De colonnes van fascisten zetten zich daarom in beweging om Rome binnen te komen, nog steeds gewapend.
Op 31 oktober wordt het demobilisatiebevel gepubliceerd in de krant Il Popolo d’Italia . Op de middag vindt de fascistenparade plaats in de Altare della Patria en in de Quirinale: een leger van burgers, met illegaal vastgehouden wapens, paradeert voor de koning, het staatshoofd en de nieuw benoemde president van de Raad van Ministers.
In oktober 1922 spelen de Italiaanse fascisten met de gedachte om via een mars op Rome de macht te veroveren. Half oktober komen Mussolini en enkele van zijn luitenanten (Balbo, Bianchi, De Bono, De Vecchi) samen om de plannen te bespreken. Volgende punten worden genoteerd :
Mobilisatie en bezetting van openbare gebouwen in de belangrijkste steden;
Ultimatum aan de regering van premier Facta voor de overdracht van staatsbevoegdheden;
Toegang tot Rome en in bezit nemen van de ministeries tegen elke prijs.
Op 24 oktober 1922 houden de fascisten hun congres in Napels. Het aantal aanwezigen wordt geschat tussen 15.000 en 40.000, naargelang de bron. Daar houdt Mussolini een toespraak die niets aan duidelijkheid overlaat.
“Wij fascisten zijn niet van plan om via de achterdeur aan de macht te komen; wij fascisten zijn niet van plan ons formidabele ideale geboorterecht op te geven voor een miserabel gerecht van ministeriële linzen!”
In de namiddag is Mussolini nog duidelijker : “Of ze zullen ons de regering geven of we gaan die in Rome neerhalen !”.
Aan het einde van de Groote Oorlog is Zuid – Tirol toegewezen aan Italië. De Duitstalige stad Bozen krijgt daarop de Italiaanse naam Bolzano. Met de opkomst van de fascisten wordt de druk op de Duitstalige bevolking steeds harder. Eén van de favoriete doelwitten is Julius Perathoner, burgemeester van de stad Bozen/Bolzano vanaf 1895. Perathoner is bij aanvang een pleitbezorger van vreedzaam samenleven tussen burgers van Duitse en Italiaanse nationaliteit , maar door de polarisatie verandert hij van gedachte en hij neemt standpunten in van hard verzet tegen elke vorm van Italianisering . Bij verschillende gelegenheden weigert Perathoner de Italiaanse driekleur op de gebouwen van de stad te hijsen.
Aan Italiaanse kant vinden we de fascist Achille Starace. Hij zet aan tot geweld tegen de Duitstalige bevolking in april 1921. Daarbij vallen een dode en verscheidene gewonden. De spanning blijft toenemen to de fascisten in september 1922 een ultimatum stellen. Burgemeester Perathoner moet ontslag nemen en het onderwijs in de plaatselijke Elisabethschule gebeurt voortaan in het Italiaans. Een voorgesteld compromis wordt van de hand gewezen.
Bij zonsopgang op 1 oktober 1922 bezetten de fascisten de Elisabethschule , die onmiddellijk wordt omgedoopt tot “Regina Elena-school”. De volgende dag wordt het stadhuis van Bolzano belegerd en men dreigt daar brand te stichten als Perathoner niet wordt ontslagen .
Zoals al eerder is gebeurd, grijpen noch de politie, noch de Carabinieri in om de fascistische squadrons te stoppen. Ook de Italiaanse politieke machthebbers zwichten voor de fascistische druk. Op 2 oktober 1922 verklaart de regering Perathoner ontslagen uit het ambt van burgemeester.
Slechts drie weken later brengt de Mars naar Rome Benito Mussolini aan de macht. De mars naar Bolzano is door sommige historici beschouwd als een “generale repetitie” voor de definitieve omverwerping van de liberale staat door het fascisme.
Nadat de fascisten in bepaalde steden de macht hebben overgenomen, komt er van de linkerzijde een antwoord. De Alleanza del Lavoro roept op tot een algemene staking. De oproep, waartoe op 29 juli 1922 wordt besloten, zou geheim blijven tot de avond van 31 juli. Maar de publicatie van het nieuws in de Genuese hervormingsgezinde krant “Il Lavoro” op 30 juli stelt de fascisten in staat zich nationaal te organiseren voor repressie. De fascisten geven de regering 48 uur om de onrust te stoppen, waarna zij zullen ingrijpen.
In Genua, op de eerste dag van de staking, op 1 augustus 1922, zijn er botsingen tussen fascisten en antifascisten, die in de volgende twee dagen toenamen. De politiediensten breken in de nacht van 3 op 4 augustus de barricades op die zijn opgericht om het linkse hoofdkwartier te verdedigen. In die augustus 1922 zijn er doden en gewonden, en talrijke arrestaties en bevelen aan arbeiders om de regio te verlaten. In de volgende dagen bereiken de fascisten het doel van hun financiers, de Genuese reders: de vernietiging van de coöperatieve organisaties van de haven en het herstel van de oude methoden om havenarbeiders uit te buiten.
De staking in augustus toont de vechtlust van de arbeidersklasse. Maar gelanceerd zonder voorbereiding, benadrukt het eens te meer het gebrek aan leiderschap en verdeeldheid van de linkse partijen en bewegingen in Italië. De lijst met nieuwe verwoestingen van vakbonden en politieke organisaties, volksadministraties beslaat het hele schiereiland.
Er zijn twee gevallen waarin de volkstroepen erin slagen de agressie af te weren : de steden Bari en Parma blijven links. In Parma zijn 15.000 fascisten onder leiding van Italo Balbo die de buurten van Oltre Torrente aanvallen, maar na vijf dagen gevechten met de linkse Arditi del Popolo moeten ze hun nederlaag toegeven.
In juli 1922, te midden van verwoesting van socialistische kantoren en politieke moorden, rukken de Italiaanse fascisten onstuitbaar op en zetten het hele land op zijn kop. De een na de ander belanden de grote Italiaanse steden in de handen van de zwarthemden, die de stadscentra bezetten en de ongunstige gemeenteraden verjagen. Na de verovering van Novara zal de fascistische leider Cesare de Vecchio in zijn toespraak op 20 juli 1922 zeggen :”De schuilplaatsen van het rode beest zijn bij honderden vernietigd. Nooit in Italië passeerde meer zuiverende wind en meer leeuwenkracht. Overal schijnt en klopt de driekleur, opnieuw ingewijd tussen de rijstvelden in de brandende julizon.”
De “achtergrond” van juli 1922 verschilt niet zo veel van een jaar dat wordt gekenmerkt door de escalatie van fascistisch geweld. Om deze maand echter centraal te stellen in de etappes die leiden tot de Mars naar Rome, is er de intensivering van een offensief dat enige tijd door de zwarthemden is gelanceerd en dat in de zomer van ’22 een beslissend moment vindt op weg naar de verovering van de macht: het innemen van steden .
Tussen juli en augustus 1922 vallen in feite verschillende belangrijke steden onder de klappen van de squadristi : Cremona, Viterbo, Novara, Rimini, Ravenna, Milaan, Ancona, Bari, Terni, Varese. De stedelijke centra worden binnengevallen door de fascisten, het hoofdkwartier van de oppositie verwoest, de politieke tegenstanders geslagen en vernederd, de onzichtbare administraties verdreven uit de instellingen. Zo komt de ontoereikendheid van de liberale staat en zijn autoriteiten steeds duidelijker naar voren, volledig uitgebuit door het fascisme, dat eind oktober zal profiteren van deze crisis.
In het kader van de grote Europese conferentie in Genua, waar overwinnaars en overwonnenen na de Groote Oorlog samenkomen, hopen de Duitsers een nieuwe regeling te treffen voor hun herstelbetalingen. Op Goede Vrijdag 1922 horen de Duitsers geruchten dat de westelijke mogendheden en Rusland het eens zijn geworden. De zaterdag voor Pasen nemen deze geruchten toe. Duits minister Rathenau probeert voortdurende de Britse premier Lloyd George te bereiken maar tevergeefs.
Die zaterdagavond, voor de onderbreking door de feestdagen, zit de Duitse delegatie geheel alleen in de lounge van haar hotel, eindeloos discussiërend en speculerend, terwijl de ene sombere mogelijkheid na de andere wordt overwogen. Tegen middernacht beëindigt men terneergeslagen de vruchteloze gesprekken en gaat naar bed. Maar twee uur later ligt iedereen nog wakker.
Rond die tijd wordt er zachtjes bij Maltzan op de deur geklopt : er is een heer met een gekke naam voor hem aan de telefoon. Maltzan gaat in kamerjas en op pantoffels door het trappenhuis naar beneden naar de telefooncel in de foyer. Aan de telefoon is Tsjitsjerin, de Russische minister van Buitenlandse Zaken :”Wij moeten elkaar morgen zo vroeg mogelijk ontmoeten,” zegt hij,” Het is van het grootste belang.”.
Van de Duitse gedelegeerden is Maltzan degene die zijn blik het meeste op het oosten gericht heeft. Hij wenst een verdrag met de Russen en zou het graag al voor Genua met hen hebben gesloten. De Russen weten dat of vermoeden het tenminste. Om twee uur in de ochtend trommelt Maltzan de hele Duitse delegatie uit bed.
En nu volgt de beroemde “pyjamaconferentie” in de kamer van Rathenau, Duits minister van Buitenlandse Zaken. Alle leden van de Duitse delegatie – de rijkskanselier, minister van Buitenlandse Zaken, ambtenaren en diplomaten – zijn in hun pyjama en kamerjas bijeengekomen en bespreken, moe door te weinig nachtrust – de nieuwe situatie. De Russen dringen aan op een onmiddellijke bijeenkomst met de Duitsers : nu, op de eerste paasdag in Rapallo, waar zij, ver van de andere delegaties gehuisvest zijn. Het plaatst de Duitsers voor zeer verdragende beslissingen die ter plekke en onmiddellijk genomen moeten worden. Moet men met de Russen een overeenkomst sluiten halsoverkop op paaszondag ?
Rathenau ziet de fraaie kans op een overeenkomst met het Westen in rook opgaan als hij het Russische aanbod accepteert. “Nu ik van de stand van zaken op de hoogte ben, ga ik met Lloyd George praten,”verklaart hij.Maltzan geeft ten antwoord :”Als u dat doet, treed ik af.”. Rijkskanselier Wirth maakt een einde aan de korte crisis door zich achter Maltzan te scharen. Om vijf uur ’s ochtens besluit de Duitse delegatie naar Rapallo te gaan. Rathenau drijft nog door dat men voordien de Engelse delegatie tenminste nog telefonisch op de hoogte stelt. Men belt de Engelsen tweemaal. De eerste keer slapen zij nog, de tweede keer hebben zij hun hotel verlaten.
In Rapallo verloopt die dag alles gesmeerd. De Russen zijn de beminnelijkheid zelve. Zij uiten zelfs geen bezwaren alks de Duitsers nog een voor hen gunstige verandering in het concept eisen. Om vijf uur ’s middags is het verdrag van Rapallo getekend. Naar de inhoud is het een zakelijk vredesverdrag, meer niet. Het vedrag van Brest-Litovsk is al in november 1918 geannuleerd. Er komt nu een werkelijk vredesverdrag in de plaats. Beide partijen erkennen elkaars territorium, knopên diplomatieke betrekkingen aan, zien wederzijds af van herstelbetalingen. Geheime clausules in militair of ander opzicht bevat het verdrag niet.
Niettemin is het verdrag een van de gebeurtenissen van de eeuw. Duitsland en Rusland , beide voor het eerst weer tot de Europese statengemeenschap toegelaten, hebben de gelegenheid te baat genomen tegenover deze gemeenschap gemene zaak te maken. En dat nog wel achter de rug van de conferentie van Genua om, en terzelfdertijd als het waren onder haar ogen. Lloyd George krijgt een aanval van razernij als hij het bericht ontvangt : zijn hele opzet ligt in duigen. De Franse delegatie pakt demonstratief haar koffers. Enkele kranten spreken overe oorlog.
Het gaat allemaal voorbij. Er komen verklaringen en verzekeringen, er wordt gesust, en langzaam keert de rust weer. De conferentie van Genua draait niet meteen op een mislukking uit; zij sleept zich nog een paar weken voort.
Het verdrag van Rapallo, hoe plotseling en overhaast ook tot stand gekomen, blijkt heel bestendig. Formeel blijft het bijna twintig jaar van kracht: tot Hitlers overval op Rusland op 22 juni 1941. Na de machtsovername van Hitler in 1933 wordt het natuurlijk een dode letter. Maar elf jaar lang, van 1922 tot 1933, bepaalt het feitelijk de betrekkingen tussen het Duitse RIjk en de Sovjet-Unie.
bron : Sebastian Hafnner, het duivelspact, Uitgeverij Rainbow, Amsterdam
Rijkskanselier Wirth (2e van links), en de Russische vertegenwoordigers Krassin, Tsjitsjerin en Joffe.
Martinus Evers 