Op de conferentie in Lausanne zijn de geallieerden samen met de Turken om het verdrag van Sèvres van 1920 te herschrijven. Veldmaarschalk Mustafa Kemal heeft de Grieks-Turkse oorlog in zijn voordeel beslecht en kan nu de nieuwe militaire situatie omvormen tot een nieuw verdrag. Op 1 december 1922 meldt İsmet İnönü aan de geallieerden dat de Turkse regering de Griekse christenen in Oost-Thracië heeft verbannen en dat ze nog twee weken de tijd hebben om het land te verlaten. De correspondent van de New York Times Edwin James noteert het als volgt in de krant :
Uit de New York Times door EDWIN I. JAMES. Auteursrecht, 1922 door The New York Times Company. Speciale kabel naar THE NEW YORK TIMES LAUSANNE, 1 december. – Vandaag is hier een zwarte bladzijde uit de moderne geschiedenis geschreven. Ismet Pasha stond voor de staatslieden van de westerse wereld en gaf toe dat de verbanning van Turks grondgebied van bijna een miljoen christelijke Grieken, die nog maar een paar jaar geleden twee miljoen waren, was afgekondigd. De Turkse regering staat vriendelijk nog twee weken toe voor de grote uittocht. De staatslieden van de westelijke machten accepteerden de Turkse uitspraak en gingen op zoek naar manieren om die duizenden Grieken uit de gevarenzone te krijgen voordat ze het lot zouden ondergaan van 800.000 Armeniërs die in 1910 en 1917 in Anatolië werden afgeslacht .
Op 1 november 1922 stemt het parlement in Turkije over het einde van het sultanaat. Daarmee begint de Turkse republiek en eindigt het Ottomaanse rijk, gesticht in 1299. Bovendien zorgt maarschalk Mustafa Kemal er zo ook voor dat hij de enige gesprekspartner wordt voor de geallieerden tijdens de komende vredesonderhandelingen. Als de laatste sultan Mehmet VI op 17 november Constantinopel verlaat (zie foto hieronder) en zo van de politieke scène verdwijnt, wordt de regering in Ankara erkend als de enige vertegenwoordiger van de Turkse staat. En daarmee draagt Constantinopel (het latere Istanbul) ook niet meer de titel van hoofdstad. Die titel verhuist naar Ankara.
De geallieerden moeten dus de verdeling van het Ottomaanse rijk herbekijken zoals het in het verdrag van Sèvres (1920) staat. Daarmee krijgt maarschalk Kemal de beloning van zijn strijd tegen dit verdrag. Maar het einddoel is niet alleen een Turkse staat. Men streeft ook naar een Turks volk met één enkele identiteit op vlak van taal en religie. De tijd van het multiculturele Ottomaanse rijk is definitief gedaan. En dus moet iedereen vertrekken die niet aan de Turkse identiteit beantwoordt.
Dat noteert ook Hans Tröbst, Duitse officier in Turkse dienst in zijn dagboek op 4 en 5 november 1922.
“4 november : Grote bekendmaking van Mustafa Kemal Pasja : “Alle christenen kunnen het land verlaten. Dat betekent dus het einde van de oorlog”. – 5 november : Ik was vandaag met Sekerija in de stad om in de bazaar goedkoop zaken aan te kopen, aangezien de meeste christenen van plan zijn te vertrekken en er nu tapijten en allerhande zaken goedkoop worden aangeboden. Natuurlijk was de openbare verkoop verboden. Eerst dacht ik dat de beroepskooplui uit vrees geen zaken te kunnen doen, achter dit verbod zatren. Maar nu komt het uit ! Echt klasse ! Dat noem ik werkelijk : oog om oog tand om tand. Mustafa Kemal Pascha heeft het bevolen. Alle christenen mogen binnen de maand Anatolië verlaten. Wie dan nog daar is, wordt gedeporteerd. Verder is bevolen dat de emigranten alle have en goed zonder compensatie moeten achter laten. Dat wordt aan de terugkerende Turken als schadeherstel gegeven voor de afgebrande huizen en goederen. Dat noem ik een doortastende maatregel. Een paar honderdduizend mensen wordt eenvoudigweg buitengesmeten. Daar ben ik het helemaal mee eens, dat is een gerechtvaardigde straf. “
Nu de Turken Smyrna hebben veroverd en het Griekse leger op de vlucht is, is de vraag wat de volgende stap van veldmaarschalk Mustafa Kemal zal zijn. Als Constantinopel zijn einddoel is, en dat is meer dan waarschijnlijk, dan kan het tot gevechten komen met het Britse leger dat daar gestationeerd is sinds het einde van de Groote Oorlog.
In een interview gepubliceerd op Daily Mail , 15 september 1922, verklaart de leider van de Turkse nationale beweging Mustafa Kemal dat “onze eisen na onze recente overwinning hetzelfde blijven als voorheen. We vragen om Klein-Azië , Thracië tot aan de rivier Maritsa en Constantinopel … We moeten onze hoofdstad hebben en ik zou in dat geval verplicht zijn om door te marcheren tot in Constantinopel met mijn leger, wat een aangelegenheid van slechts een paar dagen zal zijn. Ik verkies de stad te verkrijgen door middel van onderhandelingen, hoewel ik natuurlijk niet oneindig kan wachten.” Het Britse kabinet komt op dezelfde dag bijeen en besluit dat de Britse troepen hun posities moeten handhaven. De volgende dag, in afwezigheid van minister van Buitenlandse Zaken Lord Curzon , geven bepaalde ministers van het kabinet een communiqué uit waarin ze Turkije bedreigen met een oorlogsverklaring door Groot-Brittannië en de Dominions , op grond van het feit dat Turkije het Verdrag van Sèvres heeft geschonden . Op 18 september, bij zijn terugkeer in Londen, wijst Curzon erop dat dit de premier van Frankrijk , Raymond Poincaré , woedend zal maken, en hij vertrekt naar Parijs om te proberen de zaken glad te strijken. Poincaré heeft echter al de terugtrekking van het Franse detachement bij Chanak (Çanakkale in het Turks) bevolen, maar haalt de Turken over om de neutrale zone te respecteren. Curzon bereikt Parijs op 20 september 1922 en bereikt, na verschillende boze ontmoetingen met Poincaré, overeenstemming over een wapenstilstand met de Turken.
Maar de Turken zitten ook niet stil. Ernest Hemingway, oorlogscorrespondent voor The Toronto Daily Star is aanwezig bij het volgende incident.
Een andere nacht houdt een torpedobootjager een bootlading Turkse vrouwen tegen die vanuit Klein-Azië aan het oversteken zijn. Bij het zoeken naar wapens blijken alle vrouwen mannen te zijn. Ze zijn allemaal bewapend en blijken later kemalistische officieren te zijn die zijn uitgezonden om de Turkse bevolking in de buitenwijken te organiseren in geval van een aanval op Constantinopel.
In de Britse politiek zijn Lloyd George, Winston Churchill en de conservatieven Lord Birkenhead en Austen Chamberlain pro-Grieks en willen oorlog. Alle andere conservatieven van de coalitie in zijn regering verwerpen oorlog. De positie van Lloyd George als hoofd van de coalitie wordt onhoudbaar. Zijn kabinet is beïnvloed door valse inlichtingen, waaronder de mogelijkheid dat Turkije een militaire overeenkomst kan sluiten met Sovjet-Rusland . Hoewel MI6 meldde dat Turkije en Sovjet-Rusland al uit elkaar dreven, blijft het kabinet bezorgd over een interventie door de Sovjet-marine. Churchill publiceert een pro-oorlogsmanifest dat waarschuwt voor een grootschalig Turks offensief in Europa dat het resultaat van de oorlog ongedaan zal maken. Dit manifest wordt in binnen- en buitenland bekritiseerd en brengt de Britse regering in verlegenheid. Onder meer de premier van Canada is ontstemd omdat hij niet eerst geraadpleegd is over de mogelijkheid van een oorlogsverklaring. En bovendien wil de Brits publieke opinie niets van oorlog weten.
Op 23 september 1922 besluit het Britse kabinet Oost-Thracië aan de Turken te geven, waardoor de Grieken het zonder slag of stoot moeten verlaten. Dit overtuigt Kemal om de opening van wapenstilstandsbesprekingen te accepteren en op 28 september vertelt hij de Britten dat hij zijn troepen heeft bevolen elk incident in Chanak te vermijden. Daarmee is elke oorlogsdreiging geweken.
Op 9 september 1922 is de stad Smyrna overspoeld door de hartstochten die in een decennium van oorlog voeren zijn gewekt. Als de Turkse cavalerie deze ooit welvarendste en meest kosmopolitische stad van het Ottomaanse rijk binnenrijdt, kijkt de christelijke meerderheid van de bevolking in nerveuze afwachting toe. Smyrna is een stad waarin moslims, jode, Armeniërs en Grieks-orthodoxe christenen eeuwenlang min of meer vreedzaam hebben samengeleefd. Maar na bijna tien jaar oorlog zijn de onderlingen etnische verhoudingen in de stad verstoord. Het Ottomaanse rijk is tijdens de Balkanoorlogen van 1912 en 1913 Europese gebieden kwijt geraakt. En nadat het aan de kant van Duitsland heeft gevochten, zijn ook de Arabische gebieden ontnomen door Britten en Fransen. Na de Groote Oorlog is er een drie jaar durend conflict uitgevochten tussen Grieken en Turken, dat gekenmerkt is door talrijke wreedheden jegens moslims en christenen.
In september worden een aantal rekeningen vereffend nu duidelijk is wie de oorlog gewonnen heeft. Vlak nadat het Turkse leger Smyrna heeft veroverd, arresteren soldaten de orthodoxe aartsbisschop Chrysostomos, een uitgesproken voorstander van de Griekse invasie, en dragen hem over aan hun commandant, generaal-majoor Sakalli Nuredin Pasja. De generaal levert Chrysostomos uit aan een Turkse mensenmassa. Een waarnemer, een Franse matroos vertelt :
De massa stortte zich met rauwe kreten op Chrysostomos en sleepte hem door de straat tot bij een kapperszaak, waar Ismael, de Joodse eigenaar, zenuwachtig in de deuropening toekeek. Iemand duwde de kapper opzij, greep een wit laken en knoopte dat om Chrysostomos’ nek. Hij riep :”We gaan hem scheren.”. Ze rukten de prelaat zijn baard uit, staken zijn ogen uit met hun mes, sneden zijn oren , zijn neus en zijn handen af. Niemand kwam tussenbeide. Ze sleepten vervolgens het verminkte lichaam van Chrysostomos naar een nabijgelegen straatje, waar ze hem in een hoek gooiden en lieten creperen. (Volgens andere bronnen eindigde het nog gruwelijker met het vierendelen van Chrysostomos).
De gewelddadige dood van de orthodoxe metropolie van Smyrna is slechts de ouverturen van een golf van geweldsorgieën. In de loop van de volgende twee weken worden naar schatting 30.000 Grieken en Armeniërs afgeslacht. Nog veel meer worden er beroofd, in elkaar geslagen of verkracht door Turkse soldaten, paramilitaire troepen en plaatselijke tienerbendes.
In de namiddag van 13 september 1922 gaan in de Armeense wijk van de stad de eerste huizen in vlammen op. De volgende ochtend staan ook de meeste christelijke wijken van Smyrna in brand. Binnen enkele uren hebben duizenden mannen, vrouwen en kinderen hun toevlucht gezocht aan de kade. Terwijl Turkse troepen de kade afsluiten, proberen veel wanhopige vluchtelingen de geallieerde schepen in de haven te bereiken. ALs het steeds duidelijker wordt dat de geallieerden niet zullen ingrijpen, plegen enkele angstige Grieken zelfmoord door het water in te springen en zicht te verdrinken. Anderen willen zich zwemmend in veiligheid brengen, terwijl ze als een razende een van de geallieerde schepen proberen te bereiken. Kinderen en bejaarden worden onder de voet gelopen door een massa die wanhopig tracht te ontsnappen aan de ondraaglijke hitte van de brandende gebouwen om hen heen. Vee en paarden, die onmogelijk te evacueren zijn, breken hun voorpoten voordat ze in het water worden geduwd om te verdrinken – een tafereel dat wordt vereeuwigd in het korte verhaal “on the Quai at Smyrna”, geschreven door de dan nog onbekende buitenland correspondent van the Toronto Star, Ernest Hemingway.
In september 1922 wachten de christelijke en Armeense burgers van Smyrna bang af op wat komen gaat. De chaos die ze in hun stad zien is een gevolg van de aanval van het opgefriste leger van Mustafa Kemal die op 26 augustus 1922 begonnen is. Vier dagen later stort de Griekse verdediging rond Afyon in. Doordat de Grieken geen nieuwe defensieve positie kunnen innemen, neemt de chaos toe. Angst maakt zich meester van de Griekse soldaten in Centraal-Anatolië. Velen van hen negeren hun orders en trekken zich in paniek terug. De ineenstorting van de militaire discipline tijdens de lange terugtocht naar de kust van westelijk Anatolië manifesteert zich in wilde daden van vergelding tegen de Turkse burgerbevolking. Griekse soldaten maken hele dorpen met de grond gelijk waaronder Uşak, Alaşehir en Manisa. Een katholieke missionaris in de regio merkt daarover op :”De Grieken hebben nu elk recht verspeeld om over Turkse barbarij te spreken.”.
Haastig in elkaar geflanste evacuatieplannen worden in werking gezet als tienduizenden Griekse soldaten zich in ijltempo terugtrekken naar de kust, waar de schepen liggen. De verliezen van het Griekse leger tijdens de campagne in Klein-Azië zijn opgelopen tot 23.000 doden en 50.000 gewonden, naast de 18.000 krijgsgevangenen. Het is de grootste militaire nederlaag in de moderne Griekse geschiedenis.
De soldaten worden weliswaar geëvacueerd, maar dat geldt niet voor de christelijke burgers in Anatolië. In het kielzog van het terugtrekkende Griekse leger komen tienduizenden vluchtelingen uit dorpen in heel West-Anatolië naar Smyrna. Begin september 1922 lijkt de stad op een enorm vluchtelingenkamp, waar duizenden etnische Grieken op straten en in parken kamperen. Hun hoop dat ze tegen Turkse wraakacties zullen worden beschermd, is gebaseerd op de aanwezigheid van geallieerde schepen en soldaten voor de kusten van de stad. Wat ze niet weten, is dat de geallieerden geen enkele intentie hebben militair in te grijpen in het Grieks-Turkse conflict.
De Griekse autoriteiten voelen er ook weinig voor een massale uittocht van christelijke burgers uit West-Anatolië mogelijk te maken. Terwijl de Hoge Commissaris in Smyrna, Aristeidis Stergiadis, op 1 september in een vertrouwelijke verordening alle Griekse bestuurders van de stad verzoekt hun boeltje te pakken en zich voor te bereiden op een evacuatie, verzekert hij de christenen van Smyrna in het openbaar dat ze niets te vrezen hebben. Een van de redenen om zelfs niet een deel van de bevolking van Smyrna te evacueren, is de angst dat de massale komst van verarmde vluchtelingen naar Athene tot een revolutie zou kunnen leiden.
In de ochtend van 8 september 1922 vertrekt Stergiadis op een Brits schip. Smyrna is in de steek gelaten; Zijn christelijke inwoners en vluchtelingen zijn achtergelaten in de hoop dat het oprukkende Turkse leger en de partizanen met hen genade zullen hebben.
bron : Robert Gerwarth, de verslagenen, Balans, 2016
Mustafa Kemal heeft het moment afgewacht waarop hij met de Grieken kan afrekenen. Sinds de zomer van 1921 zijn er geen grote veldslagen meer geweest. Die tussentijd heeft Kemal nuttig gebruikt om zijn leger verder uit te breiden en via diplomatieke wegen weet hij de sympathie van Fransen en Italianen voor de Turkse zaak te winnen. De pro-Griekse Britten houden zich eerder gedeisd. Van de Sovjet-Unie krijgt Kemal de nodige wapens en financiële middelen.
Op 26 augustus 1922 begint het groot offensief met een actie van de Turkse cavalerie. In de vroege uurtjes doorbreken zij de Griekse linies om de telegraaflijnen en de spoorlijn te saboteren. Daarmee is de communicatie tussen het Griekse hoofdkwartier en de eerste linies al verstoord. Bovendien kunnen versterkingen minder snel aangevoerd worden.
In de ochtend van 26 augustus neemt de Turkse artillerie de Griekse linies onder vuur. De Griekse artillerie is veel zwakker en weet zich nauwelijks te verweren. Daarna onderneemt de Turkse infanterie een stormaanval. Tegen de middag zijn de eerste linies van de Grieken onder de voet gelopen.
Het Griekse hoofdkwartier in Smyrna heeft geen duidelijk beeld van de gebeurtenissen maar bereidt wel een tegenaanval voor. Die zal uitgevoerd worden op 28 augustus. Maar aan het front worden er andere orders uitgevaardigd door commandanten die wel een zicht hebben op de gebeurtenissen.
Op 27 augustus volgt een nieuwe aanval van de Turkse artillerie. De Grieken beginnen zich tegen de avond terug te trekken in de richting van Dumlupinar. Die terugtocht wordt niet goed gecommuniceerd wardoor bepaalde Griekse korpsen ter plaatse blijven. Hierdoor ontstaat er een gat in de Griekse linies. Als op 28 augustus de laatste Griekse soldaten zich dan ook terugtrekken, worden ze in de flank aangevallen door de Turken .
Er zijn nu twee grote Griekse legerkorpsen op de terugtocht, het ene korps onder leiding van generaal-majoor Frangou en het andere onder leiding van generaal-majoor Trikoupis. De Turken voorkomen dat beide legerkorpsen met mekaar contact kunnen maken tijdens de terugtocht. Op 29 augustus wordt het korps van Trikoupis omsingeld. De Grieken verzetten zich en dit leidt tot de slag bij Hamurköy-İlbulak Dağ. Beide zijden lijden hevige verliezen. Aan het einde van de dag trekken de Grieken van Trikoupis zich terug naar Çalköy. Ondertussen bezet het korps van Frangou-groep die dag een front van 20 km rond Dumlupınar. Hun positie wordt aangevallen en de rechterflank wordt met weinig strijd gebroken. Om een raam van hoop open te laten voor de soldaten van Trikoupis om zich terug te trekken naar Dumlupınar, beveelt Frangou zijn linkerflank om tegen elke prijs posities in te nemen.
In de ochtend van 30 augustus komen de soldaten van Trikoupis aan in Çalköy. Tijd om een stand van zaken op te maken : de voedselvoorraden zijn volledig uitgeput en de munitievoorraden zijn er niet veel beter aan toe. Bovendien is het moraal van de mannen ondermaats. In plaats van een stellingname beslist Trikoupis verder terug te trekken naar Alıören . Maar hij heeft kostbare tijd verloren en de Turken versperren de weg en de Turkse artillerie neemt de Grieken onder vuur. Door de slag bij Alıören breekt het korps van Trikoupis in drie colonnes. Aan het einde van de dag hervatten die drie colonnes hun terugtocht naar het westen. Twee colonnes, waaronder Trikoupis zelf, geven zich over aan de Turken op 1 september. Een derde colonne weet te ontsnappen maar heeft elke gevechtswaarde verloren.
Diezelfde dag vallen de Turken het korps van Frangou aan. De Grieken verweren zich heftit maar om 23u30 besluit Frangou het gevecht af te breken en zich terug te trekken naar Banaz. Het groot offensief is definitief van karakter veranderd. Het is geen reeks van veldslagen meer, het is een hopeloze vlucht van de Grieken opgejaagd door de Turken.
Sinds de zomer van 1921, waarbij de Turken het Griekse leger voor Ankara tot staan brachten, zijn er geen grote veldslagen meer geweest. De Griekse en Turkse posities blijven grotendeels ongewijzigd. Grieken proberen tevergeefs steun te krijgen van de Britten en Fransen. Ondertussen versterkt Mustafa Kemal zijn leger verder in afwachting van het grote moment. En dan komen er hoopvolle berichten van de Turkse voorposten. Die berichten sijpelen door tot in de achterhoede waar de Duitse officier in Turkse dienst Hans Tröbst die ook opvangt. We laten hem hieronder in zijn dagboek aan het woord. Op 2 augustus 1922 noteert Tröbst het volgende :
Bij de Turkse voorposten zijn er burgers uit Afyonkarahisar verschenen met de melding :”De Grieken zijn weg, ze hebben de ganse spoorweg naar Smyrna bij hun terugtocht vernield. Wij hebben geen overheid meer, komt alstublieft. “. Aangenomen dat dit waar is en dat Eskişehir ontruimd is, dan beoordeel ik dit op een andere manier als de triomferende Turken. Deze veldtocht is niet op een militaire manier maar een politieke manier gevoerd. Sinds weken is het een publiek geheim dat de Grieken ijverig evacueren en ontruimen. Als men een gedemoraliseerd leger aanvalt, en dat is het Griekse leger zeker, dan mag je met 75% waarschijnlijkheid aannemen dat die kerels het op een lopen zetten. Ali Ishan Pasha had om die reden willen aanvallen, maar het parlement heeft hiervoor geen toestemming gegeven. En daarom heeft hij zijn ontslag ingediend.
En terwijl de evacuering volop bezig is, verschijnt de Britse generaal Townshend. Daar zie ik verbanden tussen. Volgens mij hebben de Engelsen de Grieken gedwongen om te ontruimen, en Townshend is met dit bericht en Engelse voorstellen of moet ik zeggen voorwaarden naar Ankara gekomen. Misschien moeten de Grieken terug naar de Sèvres-linie, die hun oorspronkelijk op basis van het vredesverdrag door de Entente is gegarandeerd. Griekenland heeft zich door de oorlog financieel geruïneerd en het heeft de ENgelse leveringen contant moeten betalen. Nu moppert men dat de Engelsen Saloniki van de Grieken als betaling willen. Dat zou nog eens een leuk Engels geschenk zijn. Engeland heeft zich al alle bgrote bronnen van inkomsten laten verpandenen nu dwingt het ook nog Saloniki af en laat Griekenland als een uitgeperste citroen achter.
Nu ben ik toch zeer benieuwd hoe het theaterstuk verder loopt. Gaan de Grieken weglopen tot Smyrna of zelfs Athene ? In ieder geval ligt de weg naar Konstantinopel open en is de woede tegen Engeland groot. Wat nu ?
bron : Hans Tröbst – Mit den Kemalisten Kreuz und Quer durch Anatolien – (Ein Soldatenleben in 10 Bänden 1910 – 1923) Kindle-editie
Hans Tröbst uiterst links op de foto in gezelschap van 3 andere Duitsers – Ankara 1921
Operatie Nemesis is de naam die gegeven wordt aan de campagne van een groep Armeniërs die de schuldigen voor de Armeense genocide wil straffen. In 1922 beraamt men opnieuw een aanslag in Berlijn, na de moord op Talaat Pasha in Berlijn in 1921.
De Armeniërs sturen weer verkenners uit naar Berlijn om hun volgende slachtoffers te schaduwen. Eén van deze verkenners, Hrap Papazian, sluit vriendschap met Kemal, de zoon van Djemal Azmi, en met de weduwe van Talaat Pasha. Papazian doet zich natuurlijk voor als oud landgenoot maar verraadt zijn Armeense afkomst niet. Aan tafel hoort bij vaak verhalen over de vervolging van de Armeniërs tijdens de oorlogsjaren. Een andere verkenner, Arshavir Shiragian, sluit op zijn beurt vriendschap met de familie van een Duitse politieagent, herr Sack. Deze agent brengt het nodige papierwerk in orde voor Shiragian zodat hij legaal in Duitsland kan blijven.
Op de avond van 17 april 1922 besluit de groep tot de aanval over te gaan. Shiragian en Yerganian gaan na het eten een wandeling maken in de buurt waarvan ze denken dat ze hun doelwitten kunnen ontmoeten. Rond 10 uur ’s avonds zien ze hun doelwitten : Djemal Azmi, voormalig gouverneur van Trebizonde, en dokter Shakir wandelen met hun vertrouwde gezelschap langs de drukke straat. De Armeniërs vermoeden dat er ook gewapende lijfwachten in het gezelschap zijn en volgen hen daarom op een discrete afstand. Hun wandeling brengt hen langs de Uhlandstrasse, niet ver van de Kurfürstendamm. Eén van de cinema’s in de buurt speelt de film “Dr. Mabuse, der Spieler”. Er heerst een gezellige drukte. Yerganian fluistert Shiragian toe dat ze de operatie moeten afbreken wegens de aanwezigheid van twee lijfwachten en de mensenmassa’s op straat.
Shiragian maakt een kruisteken en antwoordt Yeragian dat hij zelf moet bepalen of hij meekomt of niet maar dat de aanval wat hem betreft doorgaat. Shiragian trekt zijn wapen en Yerganian volgt. De weduwe van Talaat Pasha ziet de wapens en begint te gillen. Shiragian duwt haar opzij, mikt en schiet Azmi onder zijn linkeroog. Die valt dood neer. Daarna richt Shiragian zijn wapen op dokter Shakir, vuurt en verwondt hem. Yerganian vuurt op zijn beurt op Shakir en geeft hem zo het genadeschot. Ze zetten het op een lopen, tot hun verbazing achterna gezeten door de massa toeschouwers in de straten.
Ze slagen erin om te ontsnappen en gaan later in de buurt kijken naar het resultaat van hun moordaanslag. De twee Armeniërs begrijpen dat er snel een politiecordon is opgezet. Shiragian geraakt aan de praat met een Duitse familie tussen de omstaanders en met deze Duitse familie slagen ze erin om door het cordon te wandelen zonder verder verontrust te worden.
bron : Eric Bogosian, Operation Nemesis, Back Bay Books, p.254
Operatie Nemesis is de naam die gegeven wordt aan de campagne van een groep Armeniërs die de schuldigen voor de Armeense genocide wil straffen. Op 5 december 1921 slaat Nemesis toe in Rome. Uitvoerder van de aanslag is Arshavir Shiragian. De jongeman is 21 jaar oud en geboren in Constantinopel. Hij is een tiener als de Groote Oorlog uitbreekt in 1914 maar hij wordt al snel een lid van het ondergrondse verzet. Hij smokkelt vluchtelingen en wapens doorheen verschillende locaties in de stad. De meeste Armeniërs proberen te overleven door hun hoofd zo veel mogelijk te buigen, letterlijk en figuurlijk, maar Shiragian is iemand die het conflict met de politie niet uit de weg gaat, en soms ook wel opzoekt. Hij is robuust, vertrouwd met wapens, een goed schutter en trefzeker. Als hij naar Rome wordt gestuurd, heeft hij al eerder Turkse vijanden van de Armeniërs uit de weg geruimd.
Zijn doel is Said Halim Pasja die in een villa niet ver van de Spaanse trappen in Rome zijn toevlucht heeft gezocht. Said Halim Pasja was groot-vizier van het Ottomaanse rijk tijdens de Groote Oorlog en hij heeft zijn handtekening gezet onder het bevel van de deportatie van de Armeniërs. Said Halim is niet alleen in Rome. Er zijn nog andere Turkse ballingen die samen met hem wachten op de overwinning van Mustafa Kemal om dan naar Turkije te kunnen terugkeren.
Als Shiragian in Rome toekomt, sluit hij al snel vriendschap met een jonge oorlogsweduwe Maria die hem uitnodigt om bij haar in te trekken. Korte tijd later weet Shiragian de woonplaats van Said Halim Pasja te vinden in de Via Bartolomeo Eustachio nummer 18. De voormalige grootvizier heeft zich het leven aangemeten van een Italiaanse gentleman met entourage, een Zwitserse dienstmeid, een lijfwacht en secretaris. Om niet op te vallen, besluit Shiragian Helena, een Griekse jongedame in de buurt, het hof te maken. En hij koopt nieuwe kleren die zo opvallend zijn, dat ze de aandacht van hemzelf moeten afleiden. Een grote zwarte hoed en een lange zwarte overjas moeten het theatrale benadrukken.
Op 5 december 1921 gaat Shiragian tot de actie over. Hij neemt de trein en stapt uit in de buurt van de Via Bartolomeo. Hij komt ongewild zijn Grieks liefje Helena tegen en begint een gesprek, terwijl hij de buurt nauwlettend in de gaten houdt. Als hij de koets van Said Halim Pasja ziet, slaat hij zonder twijfelen toe. Hij plaatst zich in het midden van de straat, brengt het paard tot stilstand, gaat langszij de koets en met één welgemikte kogel in het hoofd doodt hij de voormalige groot-vizier. Dan houdt Shiragian de lijfwacht onder vuur en dwingt hem zijn wapen te laten vallen. Vervolgens laat hij het verschrikte paard met de koets erachter vertrekken. De koetsier kan de koets tot staan brengen, maar het is al te laat. Door de drukte van het Romeinse verkeer is Shiragian kunnen ontkomen. Ooggetuigen zien dat hij zijn zwarte hoed en jas weggooit en dat iemand anders die hoed en jas oppakt en een andere richting uitvlucht.
Shiragian komt terug thuis bij de Italiaanse weduwe Maria. Die heeft het nieuws van de moord al opgevangen en waarschijnlijk kan ze de link met haar minnaar leggen. Ze stelt hem voor dat ze beiden zich terugtrekken in haar verblijf op het platteland. Op deze manier kan Shiragian aan de Italiaanse politie ontsnappen.
bron : Eric Bogosian, Operation Nemesis, pp. 244-253
Na de slag aan de Sakarya zijn de Grieken op de terugtocht. Hun droom om de Turken onder leiding van Mustafa Kemal te verslaan voor Ankara is voorbij en de enige weg is terug. Door dit militaire succes slaagt Kemal erin om verdragen te sluiten.
Het eerste verdrag is het verdrag van Kars, ondertekend door Turkije en de Sovjet-Unie op 13 oktober 1921. De ondertekenaars van het verdrag zijn Kâzım Karabekir voor Turkije en Yakov Ganetsky voor de Sovjet-Unie. Door dit verdrag worden de grenzen tussen beide landen vastgelegd, meer bepaald de grenzen met de sovjet-republieken Armenië, Azerbeidzjan en Georgië. Doordat Turkije terrein wint door dit verdrag, wordt de grens met Iran langer, wat later nog zal leiden tot grensconflicten rond de kleine Ararat.
Een week later volgt het verdrag van Ankara, ondertekend op 20 oktober 1921. De ondertekenaars zijn Henri Franklin-Bouillon voor Frankrijk en Yusuf Kemal Bey voor Turkije. Hiermee eindigt de Franks-Turkse oorlog in Cilicië en wordt Cilicië definitief overgedragen aan Turkije. In ruil erkent Turkije het Franse mandaat over Syrië. Er komt een speciaal statuut voor de sanjak van Alexandretta. Het gebied is Syrisch, maar het Turks wordt er erkend als officiële taal. Bovendien wordt het graf van Suleyman Shah, de stichter van het Ottomaanse rijk, erkend als Turks grondgebied. Tijdens de Syrische burgeroorlog zal dit graf nog zorgen voor de nodige spanningen tussen Turkije en Islamitische Staat.
Martinus Evers 