Brest-Litovsk, een vesting van de tsaar aan de Boeg en zelfs in vredestijd geen aangenaam oord, is in de oorlog platgebrand. Alleen de citadel is blijven staan, een somber complex van kazernes en barakken in een troosteloos landschap, dat sinds 1916 het Duitse opperbevel in het oosten als hoofdkwartier dient. Op deze onherbergzame plek kiomen in de winter van 1917-1918 de vertegenwoordigers van keizer Wilhelm II en Lenin bijeen om vrede te sluiten.

Het is voor beide partijen een logische stap. Lenin heeft de Russen die de oorlog moe zijn, vrede beloofd. “Vrede, land en brood” is het devies van zijn revolutie geweest en nu moet hij deze belofte nakomen. De Duitsers hebben Lenins revolutie mogelijk gemaakt en gesteund omdat zij vrede in het oosten nodig hebben om in het westen met samengebalde krachten de “overwinning te elfder ure” te bevechten. Tot zover lopen de belangen van beide partijen parallel : ze hebben de vrede nodig. Daarenboven willen beide onderhandelingspartners nog iets anders en daarbij lopen hun belangen ver uiteen. De Duitsers wensen grote veroveringen in het oosten ten koste van Rusland. De bolsjewieken willen de revolutie in Duitsland als voorbode voor de grote wereldrevolutie.

 

De Duitsers onderhandelen in Brest-Litovsk vanuit een machtspositie : hun regering zit in het vaderland – nog – vast in het zadel en hun legers staan paraat in Rusland. De Russen zijn zeer zwak : hun loopgraven zijn vrijwel verlaten, hun legers staan op instorten. De boeren-soldaten zijn naar huis gegaan om de verdeling van het land niet mis te lopen en ook de positie van de bolsjewistische regering in Rusland is wankel. Anderzijds hebben de Duitsers hun troepen in het oosten nu dringend in het westen nodig en de zwakte van de bolsjewistisce regering betekent bij de onderhandelingen tegelijkertijd haar sterkste punt. De Duitsers moeten immers vrezen dat zij zich in geen geval lang kunnen handhaven en dat men de kans loop plotseling zonder een Russische onderhandelingspartner te zitten die vrede wenst.

Trotski probeert de onderhandelingen gestart in december 1917 te rekken in de hoop dat de revolutie in Duitsland start. In januari 1918 zijn er omvangrijke stakingen, eerst in Oostenrijk-Hongarije en daarna in Duitsland tegen de “oorlogsverlengers”. Trotski beschouwt ze als voortekenen van een revolutie. Maar de stakingen worden nog gebroken. Het grote moment is dus nog niet daar.

De Duitsers verliezen hun geduld en tonen op een kaart de gebieden waar Rusland afstand van moet doen : Finland, Litouwen, Lijfland, de Oekraïene. Anders worden de onderhandelingen afgebroken en is het opnieuw oorlog. Daarop vertrekt Trotski : dit is een nieuwe situatie en hij moet overleg plegen met zijn regering. De Russen willen dan wel vrede maar met deze voorwaarden kunnen ze niet akkoord gaan. Als het niet anders kan, dan voeren ze maar een revolutionaire oorlog.

De enige die zich niet zo uitspreekt, is Lenin. Hij weet dat de Russische revolutie voorlopig op zichzelf is aangewezen. De wereldrevolutie waarvan de bolsjewieken verwachten dat die in Duitsland start, is nog niet klaar. De Russische revolutie is al een geboren kind, maar dan is een adempauze wel echt nodig. Bovendien redeneert Lenin dat de afstand van gebieden nu niet van belang is als de wereldrevolutie zich daarna aanbiedt. Bolsjewieken van Rusland en Duitsland zullen dan wel een akkoord vinden. Lenin zal na de nederlaag van Duitsland in november 1918 deels gelijk krijgen : de winst van Duitsland in het oosten wordt verbeurd verklaard.

Lenin is dan wel in de minderheid maar hij geeft niet toe. Als er tot orlog besloten wordt, dan dreigt hij af te treden. Dit is een vreselijk dreigement : Lenin is onvervangbaar en dat weet iedereen. Trotski vindt nog een oplossing : “noch oorlog, noch vrede”. Hij zal naar Brest-Litovsk terugkeren en daar weigeren de Duitse voorwaarden te aanvaarden en gelijktijdig verklaren dat Rusland zich uit de oorlog terugtrekt. “Wij vechten niet meer tegen u, doet u met ons wat u wilt.”. Men zal dan wel zien dat de Duitsers doen. Een berekend risico want ook de Russen beseffen dat de Duitsers hun soldaten dringend nodig hebben in het westen. Als Trotski zijn voorstel in het Centraal Comité heeft gedaa, heeft hij nog een gesprek onder vier ogen met Lenin. In dit gesprek komen beiden tot een akkoord : Lenin staat Trotski toe zijn experiment “noch vrede, noch oorlog” verder te zetten en Trotski aanvaardt om samen met Lenin de aanvaarding van de vrede tegen de algemene stemming van de partij in door te drijven.

Terug in Brest-Litovsk legt Trotski de volgende verklaring af :

WIj trekken ons terug uit de oorlog. Wij verkondigen dit aan alle volkeren en regeringen. Wij geven bevel tot algehele demobolisatie van ons leger (…). Tegelijkertijd weigeren wij voorwaarden te ondertekeken die het Duitse en Oostenrijks-Hongaarseimperialisme met het zwaard in de levende lichamen van de volkeren kerft. Wij kunnen niet namens de Russische revolutie een handtekening zetten onder een vredesverdrag dat miljoenen menselijke wezens onderdrukking, leed en ellend brengt.

Duitsland laat zijn legers op 18 februari 1918 aan het oostfront terug oprukken richting Lijfland, Estland en de Oekraïne. Polen, Litouwen en Koerland zijn al eerder in Duitse handen gevallen.  Met het uur naderen de Duitse soldaten Petrograd en de druk op de bolsjewieken wordt nu enorm opgevoerd. Een eerste gevolg is dat ze hun hoofdstad verplaatsen naar Moskou. In twee nachtelijke zittingen wordt een vertwijfelde strijd om de beslissing uitgevochten. De visie van Lenin haalt het op het nippertje : met zeven tegen zes stemmen in het Centraal Comité en met 116 tegen 111 in het Centraal Uitvoerend Comité van de Sovjets.

Op 3 maart 1918 wordt het vredesverdrag van Brest-Litovsk ondertekend door beide partijen. Met dit verdrag verliest Rusland 34% van haar bevolking (55 miljoen mensen), 32% van haar landbouwgrond, 54% van de industrieondernemingen en 89% van de kolenmijnen. Vrede zal er echter niet direct komen in Rusland : de eerste wereldoorlog wordt gevolgd door een Russische burgeroorlog.

 

bronnen
https://nl.wikipedia.org/wiki/Vrede_van_Brest-Litovsk
Sebastian Haffner, het duivelspact, uitgeverij Rainbow