Na de mislukte staatsgreep in München in november 1923 zit Adolf Hitler in de gevangenis in Landsberg na zijn veroordeling in april 1924. In de gevangenis heeft hij niet stilgezeten en heeft hij zijn beruchte boek “Mein Kampf “geschreven. Als hij zijn straf van vijf jaar volledig moet uitzitten, is de kans groot dat zijn politieke kracht volledig verdampt. Daarom probeert hij voorwaardelijke invrijheidsstelling te verkrijgen. 

De gevangenisdirecteur Leybold is alvast overtuigd dat Hitler veel kalmer is geworden en verzet zich niet tegen de idee van voorwaardelijke invrijheidsstelling. Maar niet iedereen heeft diezelfde indruk. De adjunct-politiechef van München stuurt al op 23 september 1924 een zeer scherpe waarschuwing aan het gerechtshof dat Hitler waarschijnlijk zeer snel met zijn oude streken zal beginnen als hij vrijgelaten wordt. In de brief staat ondubbelzinnig : “Hij vertegenwoordigt een permanent gevaar voor de interne en externe veiligheid van de staat.”. Ook aanklager Stenglein adviseert negatief tegen de vrijlating en herinnert aan Hitlers veroordeling uit 1922 voor de aanval op de politieke leider Otto Ballerstedt. Hitler is toen ook voorwaardelijk vrijgelaten na een maand gevangenis en heeft onmiskenbaar de voorwaarden geschonden door zijn staatsgreep. 

Het gerechtshof verleent op 25 september 1924 goedkeuring aan de voorwaardelijke vrijlating van Hitler met ingang van 1 oktober. Maar dan komt het kantoor van aanklager Stenglein in actie om te proberen de vrijlating alsnog te blokkeren. Tijdens het weekend werken Stengleins juristen door en stellen een lang beroepsschrift op. Hierdoor wordt de vrijlating per 1 oktober geblokkeerd. Op 6 oktober verwerpt het Beierse Hooggerechtshof Stengleins beroep en wijst Hitlers zaak terug naar een lager hof. Ondanks de waarschuwingen van politie en aanklagers geeft het Hooggerechtshof de zaak in handen van het hof dat al eerder ten gunste van Hitler heeft geoordeeld. 

Na twee maanden stilte is er een uitspraak. Op 19 december 1924 om 10 uur ‘s avonds verschijnt gevangenisdirecteur Leyboldt in de cel van Hitler om hem mee te delen dat hij ‘s anderendaags vrijgelaten zal worden. Hitler vraagt Adolf Müller, drukker van de nazikrant Völkischer Beobachter, om hem op te halen. Müller wordt vergezeld door fotograaf Heinrich Hoffmann. Rond het middaguur op 20 december neemt Hitler afscheid van zijn mannen. Leybold noteert in zijn administratie de tijd die Hitler nog zou moeten uitzitten : “3 jaar, 333 dagen, 21 uur en 50 minuten. Voorwaardelijk tot 1 oktober 1928”. 

Müller en Hoffmann zijn gearriveerd in een glimmende, zwarte auto met het dak van een cabriolet. Als ze in de wagen stappen, dringt Hoffmann erop aan dat ze een geschikte plek zoeken voor een passende foto. De drie mannen stoppen net buiten een oude landspoort van Landsberg. Hitler staat op straat, naast de zwarte auto, een hand aan de stijl van het portier. Hij kijkt ernstig en doelbewust, en op dit moment zal hij beseft hebben dat zijn leven opnieuw begonnen is.  

Zelfs op dit historische moment ziet Hitler er toch een beetje belachelijk uit. Zijn benen steken onder zijn regenjas als stokken tevoorschijn. Op de dag van zijn vrijlating draagt Hitler geen lange broek maar kniekousen. Onder zijn jas moet hij zijn Beierse lederhosen aan hebben, zelfs in december. De fotosessie duurt niet lang. “Schiet op, Hoffmann”, zei Hitler, “Het is stervenskoud.”. 

Bron : Peter Ross Range, 1924 – het kanteljaar van Hitler 

Eind februari – begin maart 1924 draait in München alles om het zogenaamde Hitler-Ludendorff-proces. Hitler staat er samen met generaal Ludendorff en een aantal anderen voor de rechtbank om zich te verdedigen tegen de beschuldigingen van hoogverraad na de mislukte staatsgreep van november 1923.  

Hans Ehard is de openbare aanklager die een uiterst zorgvuldige reconstructie heeft gemaakt van de gebeurtenissen tijdens de staatsgreep. Niettegenstaande alle complicaties en verwikkelingen en het grote aantal deelnemers was de putsch volgens de aanklager in wezen het werk van één man :”Hitler is de ziel van de hele onderneming.”. Op het eerste zicht is Ehards verklaring volkomen verpletterend, maar Hitler kan zich nauwelijks een betere aanloop wensen voor de belangrijkste redevoering van zijn carrière. Wat kan er voor een man, wiens hele politieke streven er op gericht is om zichzelf tot het centrum van alle gebeurtenissen te maken, beter zijn dan in een open rechtszaal, voor het front van de wereldpers, aangewezen te worden as de ziel van de hele show ? 

Op de eerste dag van het proces, om half drie ’s middags, staat Hitler op van achter een van de toen tafels van de verdediging. Hij moet zijn bijdrage aan de show beginnen vanuit een koude start. Hij heeft al bijna vier maanden geen redevoering meer gehouden. Als hij van de rechter het woord krijgt, begint hij te spreken over de vierenhalf jaar dat hij in het Duitse leger heeft gediend. Waarom zou een man, vraagt hij zich retorisch af, die getraind is in blinde gehoorzaamheid aan zijn meerderen, in conflict zijn gekomen met de zogenaamde grondwet. Waarom wordt hij beschuldigd van hoogverraad ? 

Op die retorische vraag geeft hijzelf het antwoord dat bijna vier uur lang zal duren. Aanvankelijk spreekt de geharde demagoog op een bijna zenuwachtige manier. Maar al spoedig vindt hij zijn toon en stort hij een vloed van woorden, gebaren, anekdotes over zijn publiek uit. Hij heeft het over zijn jeugdjaren in Wenen, waar hij aankwam als wereldburger en er vertrok als overtuigd antisemiet. In één moeite door versmelt hij Jodendom en marxisme met elkaar tot één kwaadaardige kracht. Voor Hitler is het proces de voortzetting van politieke propaganda met juridische middelen. 

In de rechtszaal en via de kranten kan hij nu eindelijk mensen bereiken die nooit naar een van zijn luidruchtige massabijeenkomsten zouden komen. Terwijl hij zich door de middag heen praat, is Hitlers doel om zichzelf en zijn partij af te schilderen als het laatste bolwerk tegen het afglijden van Duitsland naar de chaos. Om zijn radicale oplossing (de staatsgreep) aanvaardbaar te maken, moet hij het probleem radicaal maken. Dat probleem is de onwettigheid van de Duitse regering, de regering van de “novembermisdadigers” die de revolutie van 1918 hadden mogelijk gemaakt. De Weimarrepubliek is nooit gelegitimeerd door een eenduidig plebisciet over haar recht van bestaan. En daarom bestaat de revolutie van 1918 voor Hitler niet. En dus verwerpt hij de beschuldiging van hoogverraad. Meer nog, hij schakelt over van een defensieve naar een offensieve benadering. Hitler beschuldigt degenen die hem beschuldigen. Kahr, Lossow en Seisser, de kroongetuigen van de aanklager, zijn zelf schuldig aan verraad. “Als onze hele onderneming een daad van hoogverraad was, dan hebben Kahr, Lossow en Seisser samen met ons hoogverraad gepleegd. We hebben maandenlang met hen over niets anders gesproken dan waarvoor wij nu in de beklaagdenbank zitten. “ 

Met zijn retoriek probeert Hitler de kern van de legitimiteit van de aanklacht tegen hem te ondermijnen :”Ik beken de daad, maar niet het hoogverraad, omdat er geen beschuldiging van hoogverraad is uitgebracht tegen de verraders van 1918.”. 

Natuurlijk is niet iedereen gecharmeerd van Hitlers vertoning. De kranten die vooral door de hogere burgerij gelezen worden, zetten hem weg als een ongeschoolde pummel. Maar er zijn ook minder kritische geesten in de rechtbank. “Wat een geweldige vent, die Hitler”, zegt een lekenrechter binnen gehoorsafstand van de journalist Hans von Hülsen. Dit is precies de indruk die Hitler heeft willen maken. Hij is terug. 

Bron : Peter Ross Range, 1924 – het kanteljaar van Hitler, Atlas contact 

Het proces van Adolf Hitler wegens hoogverraad begint in München op een winterse dinsdag, 26 februari 1924. 

Advocaten, journalisten en juristen, die aankomen bij de voormalige infanterie school van de Reichswehr, treffen een situatie aan die veel weg heeft van een militaire belegering. Uit vrees voor geweld door nationalistische paramilitairen of door demonstrerende fanatieke aanhangers van Hitler, is een detachement soldaten van de Reichswehr en de Beierse Staatspolitie, met stalen helmen op, rondom het gebouw in stelling gebracht. Het grote gebouw, opgetrokken uit donkere baksteen, moet tijdelijk dienstdoen als het Beierse Volksgerechtshof en als provisorische gevangenis voor Hitler en andere aangeklaagden. Terwijl de bezoekers met hun voeten stampen en in hun handen blazen vanwege de kou, lopen de soldaten wachten achter een barrière van in elkaar gevouwen prikkeldraad en tankversperringen. 

The New York Times is niet de enige buitenlandse krant die verslag doet van het proces. Een Zwitserse krant bericht dat er naast journalisten van de Londense Times en Le Temps uit Parijs nog zo’n vijftig andere buitenlandse journalisten zijn. Natuurlijk is het aantal Duitse verslaggevers nog groter. Voor de journalisten zijn zestig van de honderdtwintig bezoekersplaatsen beschikbaar in de tot rechtszaal omgevormde officiersmess. Maar dat is niet genoeg, in de hal is daarom nog een extra persruimte ingericht.  

De militaire academie, gelegen aan de Blutenburgstrasse, is deels uitgekozen voor het meest sensationele proces van jaren in München, omdat ze ver weg ligt van het drukke gerechtsgebouw in het centrum. Het is makkelijker om een bewakingscordon rond de academie te leggen. Maar er is nog een andere reden : de school staat leeg. Omdat het cadettenkorps van vijfhonderd man zich zo enthousiast heeft aangesloten bij Hitlers opstand, heeft generaal Seeckt, de opperbevelhebber van de Reichswehr, de school in München gesloten en de academie verplaatst naar een kleine stad in Thüringen waar de cadetten minder kwaad kunnen doen.  

Hitler wordt berecht met negen medeputschisten, inclusief de oorlogsheld Ludendorff. De spectaculaire mislukking van de putsch is nu vier maanden geleden en in theorie staat hem een eenvoudig proces wegens verraad te wachten. Hij heeft de daad al min of meer bekend. Maar de behandeling voor het Volksgerechtshof zal over veel meer gaan dan het vaststellen van schuld of onschuld. De voornaamste gedaagde zal er alles aan doen om zijn proces om te vormen tot een moraalgeschiedenis over de toekomst van Duitsland en de “redding van het vaderland” met hemzelf in de rol van redder. Hij zal de rechtszaal, stampvol met journalisten, gebruiken om zichzelf, nog altijd onbekend in grote delen van Duitsland, te verkopen aan het grootste publiek dat hij ooit gehad heeft. 

Bron : Peter Ross Range, 1924 – het kanteljaar van Hitler, atlas contact 

Nadat op 8 november 1923 de eerste horde van de putsch ogenschijnlijk succesvol is genomen, maakt Hitler een grote fout. Na het bericht dat de bezetting van de Pionier-kazerne op moeilijkheden is gestuit, besluit hij er met Friedrich Weber van de “Bund Overland” heen te rijden en hij plaatst de Beierse machthebbers Kahr, Lossow en Seisser onder de hoede van generaal Ludendorff. Als ze terugkomen, moeten ze vaststellen dat de generaal het triumviraat tegen half elf ’s avonds heeft laten gaan, met niet meer dan de belofte dat ze zich aan hun toezegging gebonden voelen. Alle verwijten wijst Ludendorff af : Lossow heeft zijn erewoord gegeven en een Duitse officier breekt zijn woord niet.

Maar Kahr, Lossow en Seisser hebben de Bürgerbräukeller nog niet verlaten of ze keren zich van Hitler en Ludendorff af. Daarmee tekent zich al het mislukken van de staatsgreep af. Want de hele onderneming is op de overrompeling van het triumviraat gebaseerd. Er zijn nauwelijks voorzorgsmaatregelen getroffen voor andere plannen. Meer nog, gedurende de hele nacht van 8 op 9 november 1923 doet Hitler geen serieuze poging om de belangrijkste openbare gebouwen zoals telegraafkantoor, telefoonkantoor, regeringsgebouwen in handen te krijgen.

Maar de tegenpartij zit niet stil. Om tien voor drie ’s nachts wordt de tekst van een telegram aan alle Duitse radiozenders doorgegeven : commisaris-generaal von Kahr, kolonel von Seisser en generaal von Lossow keuren de staatsgreep van Hitler af. Een tweede verklaring op de radio volgt om half zes :”kazernes en de belangrijkste gebouwen zijn stevig in handen van het rijksleger en de staatspolitie.”.

Over deze wending blijven de samenzweerders lange tijd in het ongewisse. De ochtend van 9 november verschijnt de Völkischer Beobachter, de krant van de NSDAP, met de titel “proclamatie van een Duitse nationale regering in München”. Maar als de krant wordt gelezen, is het voor de samenzweerders al duidelijk dat ze verloren hebben. Elk nieuw bericht bevestigt dat het leger en de politie zich tegen de staatsgreep keren. In de Bürgerbräukeller beraadslaagt men urenlang hoe het nu verder moet.

Generaal Ludendorff stelt voor een protestmars in het centrum van de stad te houden en hij beveelt om de twijfelaars te oivertuigen :”Wir marschieren !”. Tegen de middag formeert de stoet zich : voorop Ludendorff, Hitler en de andere leiders van de strijdgroepen, daarachter ongeveer tweeduizend man in gevechtstenue. Bij de Lüdwigsbrücke wordt de weg door een afdeling van de staatspolitie versperd maar die laat de colonne na een paar schermutselingen passeren. De stoet trekt verder naar de Marienplatz. Duizenden passanten omzomen de straten en juichen de demonstranten toe. Vlak voordat de stoet de Odeonsplatz bereikt, stuit hij op een tweede linie van de staatspolitie. Er ontstaat een handgemeen en dan wordt er een schot afgevuurd. Er volgt een vuurgevecht van dertig seconden. Na afloop zijn veertien coupplegers en vier agenten dood.

Een van de eerste doden was Scheubner-Richter. Hij trekt Hitler, die hem een arm gegeven heeft, mee naar de grond waarbij die zijn linkerarm ontwricht. Göring raakt zwaargewond, evenals Hitlers lijfwacht Ulrich Graf, die zijn baas heeft beschermd door voor hem te gaan staan. Als de groep in paniek uit mekaar stuift, marcheert Ludendorff kaarsrecht door de rijen agenten en laat zich zonder zich te verzetten, arresteren op de Odeonsplatz.

In de verwarring is Hitler overeind gekrabbeld en is iets verderop in een wagen gestapt die hem naar het vakantiehuis van Ernst Hanfstaengl in heeft gevoerd. Het is daar, in Uffing aan de Staffelsee, dat Hitler op 11 november wordt gearresteerd en naar de vesting Landsberg am Lech wordt gebracht.

Bron : Volker Ullrich, Duitsland 1923 – het jaar van de afgrond, De Arbeiderspers

Onderstaande beeld is geen authentieke foto maar komt uit een film die de mars van de stoet in München weergeeft.